Veel open zwemwater in Nederland is sterk verontreinigd met chemicaliën. Pointer analyseerde data van waterschappen en Rijkswaterstaat en daaruit blijkt dat de normen voor oppervlaktewater fors worden overschreden door giftige of kankerverwekkende stoffen. Hoe verontreinigd is het oppervlaktewater bij jou in de buurt? Bekijk het op de kaart:
Zo wordt in de recreatieplas Merwelanden bij Dordrecht 331 keer teveel PFOA gemeten, dat kankerverwekkend is en het immuunsysteem verzwakt.
Ook waarschuwen Vlaamse onderzoekers voor zeer hoge gehalten PFAS in zeeschuim. Ouders met kleine kinderen wordt geadviseerd het contact met dit schuim te beperken.
Naast PFAS gaat het om kwik en kankerverwekkende stoffen als benzo(a)pyreen in bijvoorbeeld het stroomgebied van de Rijn, de randmeren, de Biesbosch, het Haringvliet en de Westerschelde.
Toch is de zwemwaterkwaliteit volgens provincies en Rijkswaterstaat er op de meeste plaatsen ‘uitstekend’. Ook hangt op een aantal zwemlocaties de Blauwe Vlag, een keurmerk voor onder meer schoon zwemwater.
Deze instanties kijken voor de beoordeling van het zwemwater alleen naar twee soorten poep-bacteriën: enterococcen en e-coli. Zit daar niet te veel van in het water, dan is de zwemwaterkwaliteit officieel in orde. Daarnaast controleert de provincie op blauwalg.
Gemeenten die het strand ook nog opruimen, veiligheidsmaatregelen hebben genomen en milieu-educatie geven, komen in aanmerking voor de Blauwe Vlag. Maar naar chemicaliën kijken ze niet.
Merwelanden onder de rook van Chemours
Zeer hoge concentraties PFAS zijn er ook gemeten in de recreatieplas Merwelanden in Dordrecht. De plas ligt onder de rook van de omstreden fabriek van Chemours. Het water blijkt dan ook een hotspot van de daar geproduceerde PFOA: Concentraties bedragen gemiddeld 100 nanogram per liter, 330 keer de norm die het RIVM veilig acht voor oppervlaktewater.
Zwemmers worden daar bij de plas daar niet over ingelicht. Het waterschap Hollandse Delta deed de metingen. Dat waterschap hanteert een andere norm, zegt woordvoerder Dirk Timmers, uit een RIVM-rapport uit 2020. "De gehalten die ze tegenkomen in het zwemwater bedragen 100 nanogram PFOA per liter. Dat is ruim beneden de norm voor zwemwater van 240 nanogram die het RIVM in 2020 heeft berekend.”
Maar Timmers verzuimt te vermelden dat één meting ook daarboven komt: Op 14 juni 2021 meet het waterschap 370 nanogram. Dat is meer dan 1200 keer de nieuwe grenswaarde van 0,3 nanogram per liter. Daarmee geconfronteerd zegt Timmers: “Dat klopt, maar we hebben in 2021 acht keer gemeten. De andere metingen vallen allemaal lager uit dan die 240 die wij als grens hanteren.”
Volgens toxicoloog en PFAS-expert Jacob de Boer is die zwemwater-norm die Hollandse Delta aanhaalt, verouderd. Hij licht dat in de radio-uitzending van Pointer zondagavond toe op NPO Radio 1 (19:00 uur).
De provincie Zuid-Holland schrijft naar aanleiding van publicaties over een andere zwemplas deze week: "We vragen aan het RIVM om te komen tot een duidelijk advies voor PFAS in zwemwater in het algemeen. Dat ontbreekt tot nu toe."
Cocktail van stoffen, mengsel van normen
En PFAS is niet het enige dat ons omringt als we in dat uitstekende zwemwater duiken. PFAS, PAK’s, kwik… In open water kom je een cocktail tegen van zorgwekkende stoffen die de wettelijke normen uit de Kaderrichtlijn Water overschrijden.
De Westerschelde spant wat dit betreft de kroon: op het punt waar deze rivier het land in komt, scoort ze niet alleen hoog op PFOS (116 maal de norm voor oppervlaktewater), maar ook op benzo(a)pyreen, gemiddeld 89 keer de norm. Ook zit er zes keer teveel fluorantheen in het water en bereikt benzo(ghi)peryleen pieken die dertig keer over de (ecologische) maximaal aanvaardbare concentratie heen gaan.
Toch krijgen de officiële zwemlocaties Baarland en Perkpolder het predikaat ‘uitstekend’ en heeft Vlissingen zelfs twee Blauwe Vlagggen.
‘We nemen hier allemaal een PFAS-badje'
Een vrouw uit Vlissingen die met haar kleinkind aan het Badstrand van Vlissingen is, noemt de vlag ‘een wassen neus’. “We weten allemaal wel wat die industriegebieden daar doen, we zijn niet helemaal gek hè? We nemen hier allemaal een PFAS-badje.”
RIVM, Rijkswaterstaat en de GGD Zeeland hebben zich meerdere keren over de vraag gebogen of de PFAS, de gezondheid van zwemmers bedreigt. De conclusie was steeds dat je gewoon kunt zwemmen in de Westerschelde. Vis eten wordt daarentegen afgeraden.
Dat geldt overigens ook voor vis uit al het zoetwater in Nederland. Het Voedingscentrum raadt het regelmatig eten van zelfgevangen vis uit zoetwater af, omdat in het vet van de vis zich zware metalen, PCB’s, dioxines en PFAS hebben opgehoopt.
Ook elders baad je in een mengsel van chemicaliën.
Op het kaartje kun je zelf opzoeken hoe het met de waterkwaliteit in jouw omgeving staat.
Kan dit allemaal geen kwaad?
De kennis over wat het mengsel aan gifstoffen met een mens doet, staat nog in de kinderschoenen, zegt toxicoloog Jacob de Boer.
Daarnaast krijg je, als het goed is, bij het zwemmen maar kleine hoeveelheden binnen. “Ik zou zeggen: een enkele keer zwemmen in zulk water kan geen kwaad. Maar ik zou in onze rivieren niet dagelijks gaan zwemmen.”
Een woordvoerder van Rijkswaterstaat laat weten: “De normen uit de Kaderrichtlijn Water (KRW) zijn niet gebaseerd op de vraag of er in dat water kan worden gezwommen. Deze normen zijn strenger dan dat. Dat betekent dat het nog steeds veilig kan zijn om te zwemmen in een water dat niet voldoet aan de waterkwaliteitsnormen.
Een heel ernstige chemische waterverontreiniging kan gezondheidsrisico’s voor zwemmers of watersporters opleveren, in dat geval moet er sprake zijn van een calamiteit. De provincie kan op grond van de waterkwaliteitsgegevens een negatief zwemadvies of zwemverbod afgeven en waarschuwt dan de zwemmers op de zwemlocaties. Dit komt echter zeer zelden voor op de circa 225-240 zwemlocaties in het beheergebied van Rijkswaterstaat.”
‘Beperk het contact met zeeschuim’
Een ander verhaal wordt het met zeeschuim. Dat schuim vormt zich van nature in zout water, maar PFAS hoopt zich in het schuim op, ontdekten onderzoekers van het Vlaamse instituut VITO. Langs de Vlaamse kust vonden ze in enkele schuim-monsters zeer hoge concentraties PFAS. Kinderen die hapjes of slokjes nemen van het schuim, zouden te veel PFAS binnen kunnen krijgen. De onderzoekers adviseren daarom het contact met zeeschuim te beperken. Dat geldt ook voor surfers, zegt Stefan Voorspoels van VITO.
Het is volgens de experts van VITO aannemelijk dat dit probleem zich niet beperkt tot Vlaanderen. Zeeland, Zuid-Holland en Noord-Holland laten momenteel onderzoeken hoe het met de concentraties PFAS in het zeeschuim van de kustprovincies staat.
Luister naar de uitzending van Niels Heithuis, ‘Uitstekend’ zwemwater vol chemicaliën:
‘Uitstekend’ zwemwater vol chemicaliën
Verantwoording kaart
Het gaat hier om giftige en kankerverwekkende stoffen. Die zijn door ons tegen de lat gehouden van normen voor oppervlaktewater. Die is kort gezegd afgestemd op de vraag: is dit water schoon genoeg om je leven lang vis uit te eten. Dat is dus bijna nergens het geval.
Voor PFOA en PFOS hebben we de nieuwe risicogrens voor oppervlaktewater van het RIVM gebruikt, die vorig jaar is gepubliceerd.
Deze normen zijn allemaal veel strenger dan de inofficiële zwemwaternorm waarnaar het waterschap Hollandse Delta verwijst. Die grenswaarden staan in een rapport van het RIVM uit 2020. Toen baseerde het RIVM zich echter op uitgangspunten die inmiddels zijn achterhaald. In de tussentijd heeft het Europese voedselagentschap EFSA namelijk strengere normen voor menselijke consumptie gepubliceerd. Daar zijn de nieuwe, strengere, oppervlakte-normen al op aangepast, maar rondom de zwemnormen bestaat dus klaarblijkelijk nog veel onduidelijkheid.
